شهریار تبریز – محمدرضا رضاخانلوی: این رویکرد به دنبال عدم موفقیت اجرای برنامه‌های صرفاً کالبدی – فضایی اتخاذ شد، چراکه دولت‌ها دریافتند سرمایه‌گذاری در نوسازی شهری بدون روند هم‌زمان نوسازی اجتماعی – اقتصادی می‌تواندکاملاً خنثی شود. بازآفرینی شهری در بسیاری کشورهای توسعه‌یافته در پاسخ به مسائل مرتبط با فرسودگی و افت شهری، به عنوان یک […]
شهریار تبریز – محمدرضا رضاخانلوی: این رویکرد به دنبال عدم موفقیت اجرای برنامه‌های صرفاً کالبدی – فضایی اتخاذ شد، چراکه دولت‌ها دریافتند سرمایه‌گذاری در نوسازی شهری بدون روند هم‌زمان نوسازی اجتماعی – اقتصادی می‌تواندکاملاً خنثی شود.
بازآفرینی شهری در بسیاری کشورهای توسعه‌یافته در پاسخ به مسائل مرتبط با فرسودگی و افت شهری، به عنوان یک روش یا رهیافت مداخله معرفی و اجراشده است. مفهوم بازآفرینی شهری، بسته به سطح توسعه‌یافتگی هر کشور، به شیوه‌های مختلف تفسیر شده و مورد استفاده قرارگرفته است.
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، هدف از آن، ارتقای”توجه به شهر” به معنی تجدید حیات شهری، بازگرداندن فعالیت جهت فراهم ساختن امکان رقابت در عرصه بین‌المللی و ارائه ابتکارات برای ارتقای کیفیت عملکرد محیط در معانی گسترده است تا همگی در راستای یک رشد قابل‌توجه قرار گیرد. سیاست‌های توسعۀ شهری در کشورهای توسعه‌یافته به‌ویژه در اروپای غربی و آمریکای شمالی، طی دو دهۀ گذشته، عمدتاً بر برنامه‌های بهسازی، بازآفرینی و توانمندسازی شهری متمرکز بوده است.
سند “برنامه‌ریزی” منتشره در سال ۲۰۰۰ میلادی توسط دولت فرانسه، ”برنامه شهرهای اجتماعی“ در آلمان، سند به‌سوی یک ”نوزایی شهری”، در انگلستان برنامه شهرهای بزرگ از سیاست‌ها و برنامه‌های مرتبط در این زمینه‌اند.
علی‌رغم تفاوت‌ها در قوانین، برنامه‌ها و مدل‌های مواجهه بین کشورها، اسناد و قوانین نشان از توجه ویژه آن‌ها به موضوع ارتقاء محیطی، توسعۀ اقتصادی و اجتماعی است که پایه‌های اساسی سیاست بازآفرینی شهری را تشکیل می‌دهند.
بررسی سیر تحول سیاست‌های بهسازی و نوسازی شهری به‌ویژه از قرن نوزدهم تا به امروز، نشانگر این است که در هر دوره‌ای بر اساس شرایط زمانه، رویکرد و نوع نگاه خاصی در امر مداخله در بافت‌های شهری غلبه داشته است. دست‌اندرکاران نیز در هر مقطع زمانی با وقوف بر نقاط ضعف هر رویکرد، سعی در اصلاح آن داشته و بدون رد کامل رویکرد قبلی در جهت تکمیل آن تلاش کرده‌اند.
به‌این‌ترتیب، رویکردهای مرمت و بهسازی شهری در سیر تحول و تکامل خود از بازسازی، باز زنده سازی، نوسازی و توسعۀ مجدد به بازآفرینی و نوزایی شهری تکامل‌یافته است.
حال در این مجال اندک، با بررسی تجربیات جهانی و سابقه مداخله در بافت‌های فرسوده شهری در ایران که خلاصه آن در جدول ذیل (عناوین طرح – مشکلات – اهداف – برنامه‌های نوسازی و بهسازی شهری) آمده است و نیز با تحلیل و ارزیابی کمبودها، مسائل و مشکلات بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری کلان شهر تبریز که با جمعیت حدود ۴۰۰ هزار نفر(شامل ۱۳ محله شناسایی شده به عنوان سکونتگاه‌های غیررسمی و ۵۷ محله به عنوان بافت‌های فرسوده) به لحاظ وسعت و گسترش آن، بعد از تهران، دومین شهر در سطح کشور محسوب می‌شود؛ عمده‌ترین برنامه‌های مورد انتظار، در مقابله با معضلات بافت‌های مذکور را این گونه می‌توان برشمرد: تدوین راهبردها، سیاست‌ها و برنامه اقدامات با مشارکت بخش‌های دولتی، خصوصی و افراد بومی (ساکنان و شاغلان) با مطابقت طرح‌های بالادستی مصوب (طرح تفصیلی، موضعی، موضوعی و …)، رفع تنگناهای مالکیت اراضی ملی و دولتی، ارائه تسهیلات بانکی کم‌بهره، اعمال سیاست‌های تشویقی و ارائه خدمات رایگان از سوی دستگاه‌های اجرایی و متولی دولتی، عمومی و...
تجربیات جهانی در زمینه مداخله در فضاهای کهن شهری
|
ردیف |
کشور |
هدف اصلی |
اهداف و ملاحظات |
سیاست‌ها و راهبردها |
شیوه برنامه‌ریزی |
شیوه اقدام |
|||
|
اقتصادی |
اجتماعی |
فرهنگی |
کالبدی |
حمل‌ونقل |
|||||
|
۱ |
انگلستان |
حفاظت کامل از بافت‌های کهن با اعطای نقش جهانگردی |
افزایش در آمد شهر از طریق جذب گردشگری |
جابجایی جمعیت |
حفظ ارزش‌های فرهنگی و بومی‌بافت |
نظارت بر طراحی و معماری، حفظ بدنه خارجی |
آرام‌سازی عبور و مرور احداث‌راههای سریع‌السیر |
تبیین دقیق کاربری های بافت کهن |
بهسازی، نوسازی |
|
۲ |
فرانسه |
– جلوگیری از شورش‌های اجتماعی – ساختن شهر باشخصیت |
تقویت بنیه اقتصادی شهر |
ارتقای سطح زندگی |
کم‌رنگ کردن ارزش‌های فرهنگی |
دگرگونی وسیع، یکباره و قهرآمیز در بافت |
بالا بردن میزان دسترسی با تخریب بافت |
تفکیک عملکردهای اصلی شهر |
بازسازی |
|
۳ |
ایتالیا |
حفاظت از بافت تاریخی شهر |
سرمایه‌گذاری تنها از طریق نهادهای دولتی |
حفظ ساکنان موجود |
حفظ نقش و هویت فرهنگی شهر |
انجام مداخلات محتاطانه در مجموعه‌های تاریخی |
تأکید بر استفاده از حمل‌ونقل |
برنامه‌ریزی در مقیاس شهر و منطقه |
بازسازی- نوسازی |
|
۴ |
آلمان |
– حفاظت از بافت کهن – بالا بردن معیارهای زیستی |
تقویت بنیه‌ی اقتصادی ساکنین بافت قدیم |
حفظ ساکنان بافت قدیم |
حفظ ارزش‌های تاریخی بافت قدیم |
حفظ ابنیه موجود تا حد ممکن |
تأکید بر استفاده از حمل‌ونقل عمومی |
برنامه‌ریزی بر اساس نیاز و مشارکت مردم |
بازسازی، نوسازی |
|
۵ |
اتریش |
طراحی شهری بر اساس نیاز ساکنین |
تقویت صنعت گردشگری |
حفظ ساکنان در بافت |
توجه به بعد تاریخی و فرهنگی |
افزایش فضای سبز در بافت قدیم |
اولویت حرکت برای عابر پیاده |
فرآیند برنامه‌ریزی شهری |
بهسازی- نوسازی |
|
۶ |
سوئد |
معاصر سازی و احیای حیات در فضاهای کهن |
ساماندهی فعالیت‌های تجاری و تفریح گاه‌ها |
حفظ ساکنان بافت قدیم |
شناخت محورهای هویتی و فرهنگی |
تقویت فضاهای شهری و عمومی |
کند کردن حرکت سواره و گسترش مسیرهای پیاده |
تقسیم شهر به ۵ منطقه برنامه‌ریزی |
بهسازی- نوسازی |
|
۷ |
هلند |
توسعه شهر از درون و برون |
تملک ساختمان‌های قدیمی، ساخت و فروش آن‌ها از طرف دولت |
بالا بردن کیفیت زندگی ساکنان شهر |
توسعه هرچه بیشتر گردشگری |
احیای خانه‌های مسکونی باارزش |
آرام‌سازی رفت‌وآمد |
برنامه‌ریزی بر اساس منطقه بندی‌های انجام‌شده |
بهسازی، نوسازی، بازسازی |
|
۸ |
آمریکا |
احیای هویت و نقش فرهنگی |
کسب درآمد و بازگشت سرمایه |
جلوگیری از جابجایی ساکنان قدیم |
توجه به بناهای تاریخی |
بهسازی بناهای باارزش |
جدا کردن مسیرهای سواره از پیاده |
برنامه‌ریزی موضعی |
بهسازی- نوسازی |
|
۹ |
ترکیه |
ایجاد چهره فرهنگی و احیای چهره شهر |
تقویت بنیه اقتصادی شهر از طریق گردشگری |
خارج کردن بافت قدیم از اقشار کم‌درآمد |
توجه به نقش فرهنگی شهر قدیم |
خروج مشاغل مزاحم از بافت قدیم |
ایجاد توقفگاه‌های متعدد در درون |
برنامه‌ریزی برای شهر قدیم در ارتباط با کد شهر |
بازسازی |
سابقه مداخله در بافت‌های فرسوده شهری ایران
|
ردیف |
شهر |
عنوان طرح |
مشکلات |
اهداف |
برنامه‌های نوسازی و بهسازی شهری |
|
۱ |
مشهد |
طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده پیرامون حرم امام رضا |
– مشکلات ترافیکی – آلودگیهای زیست‌محیطی – نامناسب بودن کاربری اراضی – پایین بودن ارزش اقتصادی زمین‌های بافت اطراف حرم |
-توسعه حرم امام رضا (ع) – تجهیز هسته مرکزی شهر -ایجاد فضاهای گذار – احداث شبکه‌های جدید حلقوی |
– تجمیع بافت و نوسازی با تراکم بالا، – تغییر کاربری اراضی به نفع کاربری اقامتی و تجاری – کاهش نسبت کاربری مسکونی -ایجاد زیرساخت‌های مناسب |
|
۲ |
تهران |
طرح بزرگراه نواب |
– قدیمی‌بودن ساختمان‌ها – شبکه معابر ضعیف – ناچیز بودن سرانه فضای سبز – عدم کار آیی فضاهای شهری |
پالایش عملکردی فضاهای شهری – سازمان‌دهی اراضی ناکارآمد، – برقراری ارتباط جنوب و شمال – کاهش مشکلات ترافیکی |
– توسعه بناهای مسکونی، تجاری و اداری به‌صورت انبوه – اختصاص سهم ویژه به کاربری‌های مختلف |
|
۳ |
اصفهان |
طرح راهبری برای بهسازی محله جویباره |
– فرسودگی تدریجی کالبدی – مهاجرت ساکنان بومی – نارسایی‌های خدماتی – افزایش فقر و ناهنجاری‌های اجتماعی |
– تنوع فعالیت‌ها -ایجاد محورهای موردنیاز – رونق خدمات موردنظر |
-ایجاد محور فرهنگی و توسعه دو مرکز محله – مداخله گام‌به‌گام در شش قطعه بافت- بهسازی محیطی و تعریض معابر |
|
۴ |
کرمان |
احیای بافت قدیم کرمان |
-ضعف شبکه‌های حمل و نقل، مشکلات ترافیکی – فرسودگی ساختمان‌ها آلودگیهای زیست‌محیطی |
– تقویت مرکز شهر – ساماندهی خدماتی – بهسازی ارزش‌های فرهنگی – تاریخی |
-ایجاد تعاونی‌های ساخت‌وساز -ایجاد سازمان‌های بهسازی و نوسازی ناحیه تاریخی |
|
۵ |
شیراز |
بهسازی بافت قدیم شیراز |
– کاهش مطلوبیت سکونتی – رواج بزهکاری اجتماعی – نابودی ارزش‌های فرهنگی |
– بهسازی ناحیه تاریخی و توسعه تأسیسات شهری – ساماندهی کاربری‌های شهری |
– احداث مراکز بهداشتی و حمام – بازسازی مراکز مذهبی و فرهنگی – اصلاح شبکه معابر |
|
۶ |
یزد |
طرح تفضیلی بافت قدیم شهر یزد |
– وسعت زیاد فضاهای مخروبه، – عدم ضوابط و مقررات – ساماندهی، تعمیر فضاهای – خدماتی و دسترسی |
– بهسازی و حفاظت بافت قدیم – بهبود محیط کالبدی شهر تاریخی – توسعه شهر از درون – احیای محورهای فرهنگی |
– احداث گذرگاه‌ها -ایجاد فضای سبز – تعریض معابر |
|
۷ |
کاشان |
احیای بافت شهر کاشان |
– عرض کم معابر -نارسایی خدمات -وسعت فضاهای مخروبه |
– رفع نارسایی خدماتی و طراحی معابر -بدنه سازی و کف سازی |
-ایجاد فضای سبز در سطح عرصه‌های ملکی |
|
۸ |
اردبیل |
حیات‌بخشی بافت قدیم |
– عرض کم معابر -نارسایی خدماتی فرسودگی بخش مرکزی |
– خرید، تملک و تخریب و نوسازی بافت – احداث واحدهای کوچک |
– تعریف معابر و توسعه دسترسی‌ها احداث واحد تجاری و ادراری |
|
۹ |
تبریز |
بازآفرینی بخشی از بافت فرسوده و تاریخی |
-عرض کم معابر – فرسودگی، ناپایداری ابنیه – عدم زیست پذیری |
تملک، بازسازی و نوسازی بافت |
اصلاح معابر و توسعه دسترسی ها، مرمت و بازسازی، نوسازی واحدهای مسکونی، تجاری، اداری و … |
* رئیس اداره حریم و بازآفرینی محلات شهری
