علی اکبر دهخدا نویسنده، شاعر، پژوهشگر، لغت شناس و روزنامه نگار بزرگ ایران در دوره مشروطیت است که با شیوه طنزگونه به انتقاد از زمانه خود پرداخت و با به یادگار گذاشتن لغت نامه ای ارزشمند بزرگترین خدمت را به شعر و ادب این سرزمین کرد. علی اکبر دهخدا از شخصیت های بنام علمی و […]
علی اکبر دهخدا نویسنده، شاعر، پژوهشگر، لغت شناس و روزنامه نگار بزرگ ایران در دوره مشروطیت است که با شیوه طنزگونه به انتقاد از زمانه خود پرداخت و با به یادگار گذاشتن لغت نامه ای ارزشمند بزرگترین خدمت را به شعر و ادب این سرزمین کرد.
علی اکبر دهخدا از شخصیت های بنام علمی و فرهنگی کشور در ۱۲۵۷ هجری خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود و در سال های بعد زبان عربی و علوم دینی را نزد «شیخ غلامحسین بروجردی» از استادان مشهور آن زمان آموخت تا آن که با تشکیل مدرسه سیاسی در تهران به ادامه تحصیل در این مکان علمی پرداخت، او در کنار این مقوله به یادگیری زبان فرانسه نیز همت گماشت.
این ادیب بزرگ پس از پایان یافتن تحصیلات خویش در وزارت امور خارجه مشغول به کار شد و پس از چند سال خدمت در آن وزارتخانه و کسب تجربه به همراه «محمدابراهیم غفاری» (معاون الدوله) که مأمور سفارت ایران در بالکان شده بود، برای مدت کوتاهی به بخارست پایتخت رومانی و سپس به اتریش رفت و در آنجا زبان آلمانی را به خوبی فراگرفت و پس از دو سال به کشور بازگشت.
همزمان با آغاز جنبش مشروطیت او با دعوت «میرزا جهانگیرخان شیرازی» و «میرزا قاسم خان تبریزی»، روزنامه صور اسرافیل را منتشر کرد. مطلب های این نویسنده در ستون طنز چرند و پرند با امضای «دخو» منتشر می شد. سبک نگارش این ستون در تاریخ ادب فارسی بی سابقه بود. به گونه ای که از آن پس مکتب نوینی در عرصه روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی پدید آمد. علی اکبر دهخدا با توجه به تصحیح دیوان بسیاری از شاعران که بیشتر پیرو سبک خراسانی بودند، شیوه شعر و آهنگ سروده های خود را بر پایه این سبک قرار داد.
علامه دهخدا با شجاعت و درایت بسیار توانست تمامی فسادهای اجتماعی و سیاسی آن روزگار را که همگام با روی کار آمدن محمدعلی شاه و مخالفت با مشروطه خواهان بود، با قلم طنز خود بازتاب دهد و این گونه عنوان یکی از بنیانگذاران طنز در ایران را از آن خویش کند، سرانجام این نوشته های انتقادی سبب تبعید او به پاریس شد.
این روزنامه نگار برجسته از پاریس به سوئیس رفت و در آنجا به انتشار دوباره روزنامه صوراسرافیل اقدام کرد، تا آن که پس از تبعید محمدعلی شاه، به کشور بازگشت و فعالیت های خود را به عنوان نماینده در مجلس شورای ملی ادامه داد. او در طول این سال ها، توانست بزرگ ترین اثر ادبی خویش یعنی لغت نامه دهخدا را به دوستداران فرهنگ ارائه کند.
این شاعر بزرگ اثرهای گرانبهای دیگری همچون «امثال و حکم، ترجمه عظمت و انحطاط رومیان، ترجمه روح القوانین، فرهنگ فرانسه به زبان فارسی، تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو، تصحیح دیوان حافظ، مجموعه مقالات، پندها و کلمات قصار و دیوان دهخدا» را از خود برجای گذاشت.
سرانجام علامه دهخدا در هفتم اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در ۷۷ سالگی رخ در نقاب خاک کشید و برای همیشه دنیای شعر و ادب را ترک کرد.
«محمدجواد زینعلی» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت علامه دهخدا، گفت: او از مردان بزرگ تاریخ معاصر ایران به شمار می رود که در گسترش علم، دانش، آزادی، اعتلای فرهنگ و ادب نقش بزرگ و بسزایی داشته و در انتقال ارزش های مثبت دوران تجدد و نوگرایی به ایران همواره کوشیده است. این شاعر تمامی عمر شریف خود را وقف ادب پارسی کرد و همین امر سبب شد که نام وی همیشه ماندگار بماند، علامه دهخدا از جمله افراد تاثیرگذاری است که حضور فعال و خلاقیت بالایش باعث شد تا در ردیف اسطوره های زبان و ادبیات پارسی قرار بگیرد. در دوران جنگ جهانی اول، در یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری ایران سکونت داشت و پس از پایان جنگ به تهران بازگشت و از امور سیاسی کناره گرفت، به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر ارزشمند خود، به مطالعه و پژوهش ادامه داد و اینگونه توانست نقش مؤثر و ماندگاری را در فعالیت های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی روزگار خویش داشته است. پس از دوران «استبداد صغیر» که مجلس دوم گشوده شد، با اینکه علامه دهخدا در ایران حضور نداشت، اما از طرف مردم تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. دلیل انتخاب او از طرف اهالی کرمان دفاع از حق آنان و ایستادن در برابر حکومت وقت بود.
وی درباره اندیشه های علامه دهخدا، بیان کرد: این روزنامه نگار بر این باور بود که برای پیشرفت و توسعه ایران می بایست کشور مجهز به سلاح علم و دانش شود تا بتواند در برابر کشور های غربی سخنی برای گفتن داشته باشد و آن شکوه و بزرگی دوران گذشته را بازسازی کند. دهخدا نخستین فردی بود که در مدرسه سیاسی به تحصیل پرداخت و بعدها به عنوان رئیس این مدرسه برگزیده شد، پس از تشکیل دانشکده حقوق در دانشگاه تهران نیز مدیریت این دانشکده را از آن خود کرد و به مدت ۱۴ سال به اداره مؤسسه های آموزش عالی پرداخت. علامه دهخدا فعالیت های علمی بسیاری را انجام داده است. او در حوزه علمیه نیز به تحصیل در زمینه علوم دینی پرداخت و در زمینه ادبیات فارسی و عرب از دانش بسیاری برخوردار بود، علاوه بر آن در مدتی که در اروپا زندگی می کرد با تمدن و فرهنگ غرب نیز از نزدیک آشنا شد و این تجربه ها را در طول سال ها زندگی ارزشمند خویش صرف نوشتن اثرهایی ماندگار کرد.
محمدجواد زینعلی درباره چاپ روزنامه صوراسرافیل، گفت: میرزا جهانگیرخان شیرازی پس از اینکه شعر «مرغ سحر چون شب تار» دهخدا را در روزنامه خود منتشر کرد، به دلیل انتقاد بسیار به سیاست های قاجاری از طرف محمدعلی شاه اعدام شد و اگر علامه دهخدا در ایران می ماند، او نیز به چنین سرنوشتی دچار می شد. در همان هنگامه وی به پاریس رفت و در آنجا تلاش کرد تا روزنامه صوراسرافیل را به چاپ برساند و در گام بعدی در استانبول روزنامه «سروش» را با اندیشه های مشروطه خواهی منتشر کرد.
استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه فعالیت اصلی علامه دهخدا در زمینه تدوین لغت نامه بود، تصریح کرد: این سیاستمدار از جمله افرادی به شمار می رود که توان خود را در هر دوره از زندگی خویش در راه پیشرفت کشور به کار گرفت. وی نوشتن لغت نامه را از زمان محرومیت از فعالیت های سیاسی، اجتماعی و حرفه روزنامه نگاری آغاز کرد، لغت نامه ای که اینک پس از گذشت سال ها هنوز جایگزینی برای آن به وجود نیامده است، لغت نامه دهخدا، مادر لغت نامه های دیگری محسوب می شود. این لغت نامه از بزرگترین اسناد ملی، فرهنگی و زبانی ایرانیان به شمار می رود که سیر تاریخی و تحول معنای کلمات را در طول تاریخ روشن می کند. او نزدیک به ۴۰ سال از عمر خویش را صرف استخراج و تدوین تمام واژه ها و ریشه یابی آنها کرد. این اثر شامل ۲۰ هزار عنوان لغت و بیش از ۵۰ جلد است. اما علامه دهخدا پس از مدتی به دلیل بیماری از کامل کردن این اثر باز ماند و ادامه تدوین و چاپ این کتاب را به محمد معین که فردی فرهیخته بود، سپرد و پس از درگذشت محمد معین سرانجام این امر به وسیله سید جعفر شهیدی همکار وی به پایان رسید.
وی مهم ترین اثر پژوهشی علامه دهخدا را «امثال و حکم» دانست و گفت: این مجموعه چهار جلدی، اثری غنی از کنایه ها، ضرب المثل ها و حدیث های رایج در میان مردم است. وی علاوه بر آن شعرهای استوار و محکمی دارد که باید درباره هر کدام از آنها به صورت گسترده تحقیق کرد، زیرا این شعرها نقش مهمی در تاریخ و اعتلای فرهنگ و ادب کشور داشته است. در کنار آن دهخدا را می توان مبتکر طنز سیاسی و جزو پیشگامان ساده نویسی دانست.
محمدجواد زینعلی درباره مقاله های علامه دهخدا، یادآور شد: از جمله مقاله های دهخدا «چرند و پرند» است که با بیانی ساده از مسائل جامعه و همدردی با مردم سخن می گوید، وی با سبک نگارشی بی سابقه در ادب فارسی؛ شیوه ای نوین در روزنامه نویسی ایران به وجود آورد و در زمینه طنز نویسی مقاله های متعددی را به چاپ رساند.
وی درباره دوره زندگی علامه دهخدا به صورت پنهانی و در تبعید، گفت: این ادیب در هنگام تبعید در روستای کلاته از توابع استان چهارمحال و بختیاری نیز پژوهش های ادبی بسیاری را انجام داد و این امر سبب شد تا از فضای سیاسی به فضای فرهنگی وارد شود، اما هیچ گاه از آگاهی های سیاسی زمانه خود دور نشد.
محمدجواد زینلی با اشاره به شعر مشهور «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» سروده علامه دهخدا، بیان داشت: هنگامی که وی در اروپا در تبعید به سر می برد، این شعر را به یاد میرزا جهانگیر خان صور اسرافیل سرود. او نخستین نمونه های شعر نو را پایه گذاری کرد که «نیما یوشیج و شمس کسمایی» با الهام گرفتن از شعرهای نو و کلاسیک علامه دهخدا در این مسیر قدم گذاشتند و رهرو وی شدند. وی از بنیانگذاران جمعیت مبارزه با بی سوادی بود که در اعلامیه هایی تمام مردم ایران را به آموختن دعوت کرد و بر این باور بود که باید همگان سواد بیاموزند و بایستی این امکان را دوستداران ادب فراهم سازند.
استاد ادبیات و زبان فارسی در پایان گفت: فردوسی بزرگ با نگارش شاهکاری به نام شاهنامه، ادبیات و فرهنگ کشور را نجات داد و علامه دهخدا نیز همانند این شاعر توانا با نگارش لغت نامه، نجات بخش زبان فارسی شد.
منبع: خبرگزاری ایرنا